Kent Ansiklopedisi’nde Kiraz adının kökeni hakkında şu bilgilere yer veriliyor: “Bozdağ’ın güneyinden doğan bir akarsuyun adı Kadın Deresi’dir. Dokuzlar, Çatak, Yeşildere, Saçlı ve Karabağ köylerinden geçerek diğer derelerin de katılımıyla Küçük Menderes'i oluşturan Kadın Deresi’nin antik dönemde adı Kelbos (Kilbos) olarak bilinmektedir. Küçük Menderes'in suladığı Keles/Kiraz Ovası, tarihte Kelbia, Kilbianon olarak adlandırılır. Kadın Deresi’ne verilen Kilbos adının Kela isminden türetildiğini, Kela’nın ‘Güzel geçit’ anlamına geldiğini, sonuna da yer anlamına gelen ‘assa’ eki getirilerek Kelessa yani ‘Güzel geçitteki yerleşim yeri’ olarak kullanıldığı, araştırmalarda yer almaktadır. Öte yandan 8 numaralı Fatih Defteri'nde, ‘Cemaati Keles' adının geçmesi, Keles adlı bir Türk cemaatinin varlığına işaret etmektedir. Araştırmalarda Keles adının kesinlikle Orta Asya’dan geldiği ve bir Oğuz oymağı olduğu bilinmektedir. Üç kol halinde Anadolu’ya giren kafile, Ordu, Bursa, İzmir illerindeki bölgelere yerleşir ve yerleştikleri yerlere Keles adını verirler. Aydınoğulları döneminden itibaren Keles olarak varlığı bilinen yerleşim, bu dönemde beyliğin önemli merkezlerindendir. Hicri 912 (m. 1492) tarihli Tire Vakıf Defteri'nde adı Kelus olarak geçmektedir. Bu isim, Evliya Çelebi’nin basılı nüshasında ‘Gülşen’ olarak geçer ancak Millet Yazma Eserler Kütüphanesi nüshasında ‘Evsaf-ı kazâ-i Keles’ diye yazılıdır. 1831 tarihli İlk Nüfus Sayımı adlı eserde ise ‘Kazâ-i Kilâs’ şeklinde geçmektedir. 1923 İstatistiğinde Kelas adında nahiye ismidir.”
Keles, 1948 yılında ilçe yapılarak Kiraz adını almıştır. Yukarıda verilen bilgiler, Keles/Kiraz’ın kadim bir kültür ve medeniyet geçmişine sahip olduğunu göstermektedir. Bu bölgede Pers Krallığı, Lidyalılar, Romalılar, Bizans, Aydınoğlu Beyliği ve Osmanlı Devleti'nin hüküm sürdüğünü tarihi eserlerden, tarih öncesi kalıntılardan anlıyoruz. Ancak bugüne kadar devlet tarafından bölgede ciddi bir yüzey araştırması yapılamamıştır. Kiraz-Kaleköy’de bulunan kilisenin Küçük Menderes Bölgesi'nde yer alan üç metropolden biri olduğu, arkeologlar tarafından ifade edilmektedir.
Gelelim Goca Keles ismine. Ne zamandan bu yana kullanıldığı bilinmemekle birlikte yöre halkının Osmanlı döneminden başlayarak kadim bir yerleşim yeri olan Keles için Goca Keles ismini kullandığı sanılmaktadır. Bu konu, akademisyenler tarafından araştırılması gereken sosyal tarih sahasının konusudur. Hatta Goca Kelesli deyimi, soyut bir kültür varlığı olarak kent belleğinde yerini almıştır. “Goca Kelesli”, bir unvan olarak kadim Keles şivesine girmiştir. “Goca” kelimesi, Türk Dil Kurumu’nun sözlüğünde ihtiyar, yaşlı, büyük, iri, eş-koca anlamlarına gelir. Goca kelimesi, halk dilinde tecrübeli, çok yaşamış, çok görmüş, asaletli, görgülü, hamiyetperver, akil ve bilge anlamlarına da gelmektedir. Bazen gençler için de kullanıldığı olmuştur. Bu gençler, ya aile büyüklerinden dolayı ya da sevilen ve değer verilen kişiler olduklarından dolayı bu isme layık görülmüşlerdir.
Goca Kelesli demek; Keles şivesiyle konuşan, Keles’in örf ve adetlerini uygulayan, Keles kültürünün taşıyıcısı demektir. Goca Çıllı, Goca Memet (Çıllı’nın Hasan’ın oğlu), Goca Göbek veya Goca Kepçen (Mehmet Kepçen), Goca Hacı Memet (Şükrü ve İsmail Özçınar’ın babaları). Keles eşrafından ileri görüşlü, sözü dinlenen ve Keles’in eski ailelerine mensup bu kişiler, Goca lakabıyla meşhur olmuşlardır. Goca Hakim, Kara Hakim olarak da tanınan bu kişi, Kiraz’da uzun yıllar görev yapmıştır. Goca Mustafa, Keles’in saygın kamyon şoförlerindendir. Goca Adamoğlu, eski esnaflarından ayakkabı tamircisidir. Goca Ali, Keles’in kurtuluşunda görev almış efelerdendir. Goca Üsen, Goca Adamoğlu'nun torunudur. Genç olmasına rağmen dedesinden dolayı bu lakabı almıştır. Goca Müftü, Kiraz’ın eski müftüsü Ali Öğütçü Hocaefendi'dir. Goca Yusuf, Kiraz İsabey Camii emekli müezzinidir. Aynı camide bilfiil 31 yıl görev yapmıştır. Çomuğun Goca Ali, Keles’e ilk yerleşen Çomuklar Yörüklerinden Goca Çomuk'un torunudur. Goca Çimen, Karaman köyüne ilk yerleşen Yörüklerdendir. Solaklar köyünden Muhtar Mehmet Bey, 25 sene aynı köyde muhtarlık yapmıştır. Lakabı Goca Muhtar'dır. Yine Nurettin Bilgeç, sekiz sene Suludere köyünde muhtarlık yapmıştır. Lakabı Goca Muhtar'dır. Okkaoğulları’nın dedesi Goca Okkaoğlu'nun atıyla birlikte merdivenlerden tırmanarak karakola çıktığı söylenir. Goca Fatma, Umurcalılı Ese Emmi’nin hanımıdır. Goca Emine, Şemsiler köyündendir. Kiraz’ın her köyünde mutlaka Goca lakabıyla meşhur olmuş kişi veya kişiler mevcuttur.
Birkaç örnek de yer isimlerinden verelim. Yağlar köyünde Goca Otluk olarak bilinen geniş bir mera vardır. Kiraz İsabey Camii’ne Goca Camii denilir. Cami, Aydınoğlu döneminde inşa edilmiş, Kiraz’ın en eski camisidir. 1941 senesinde Kiraz’da büyük bir afet olur. Halk arasında bu olay, Goca Afat olarak bilinir. Atatürk’ün Büyük Taarruz'u başlattığı Afyon-Kocatepe, yakın tarihimizin önemli bir dönüm noktasıdır. Bu vesileyle istiklal mücadelemizin zaferle taçlandığı 30 Ağustos Zafer Bayramı, 1 Eylül Kiraz’ın kurtuluşu, 3 Eylül Ödemiş’in kurtuluşu ve 9 Eylül İzmir’in kurtuluşu ile devam eden zaferler silsilesinin 97. sene-i devriyesini kutluyorum. Aziz şehitlerimize Fatihalar gönderiyorum. Allah, bir daha ülkemize düşman ayağı bastırtmasın. Milli şairimizin dediği gibi; “Mabedimin göğsüne bir daha düşman eli değmesin” temennisiyle bu uğurda şehit düşenlere Allah’tan rahmet ve mağfiret diliyorum. Selam ve muhabbetle, sağlıcakla kalın...
