Umurcalı köyünün doğusunda bulunan kadim mezarlık, Çiftlik Tepesi'nin hemen altında yer alır. Halk arasında burası, 'Çıtlık Tepesi' olarak bilinir. Eski çağlarda Kaleköy, Lidyalıların merkezi konumundadır. Sanat tarihçi rahmetli İlhan Akçay'a göre; Lidya medeniyeti sınırları içinde Çiftlik Tepesi'nin de yer aldığı, bu bölgede çıkan gözyaşı şişeleri ve toprak kaplardan anlaşılmaktadır. Lidyalılar, su kaynaklarının etrafında medeniyetlerini kurmuşlardır.
Ulupınar, halk arasında 'Soğuk Göl' olarak bilinir.Ulupınar, yüzyıllar boyunca Çiftlik Tepesi'nin altındaki dehlizlerden kaynayarak Umurcalı Ovası'nın can suyu olmuştur. Bu kadim su kaynağı, yıllarca o bölgenin içme ve sulama suyu ihtiyacını karşılamıştır. Çevresel ve iklimsel nedenlerle Ulupınar, 1970'li yıllarda kurumuştur.
Umurcalı Mezarlığı; Kurtuluş Savaşı'nda, Milli Mücadele yıllarında zeybeklerin yatağı olmuştur. Aydın-Yenipazarlı Yörük Ali Efe'nin silah arkadaşı Umurcalılı Kürt Ese Efe ve kızanları, vur-kaç taktiği ile Yunan askerlerine büyük zayiat verdirmişlerdir. Gündüzleri mezarlıkta bulunan ulu bir selvi ağacının gövdesine sığınan zeybekler, geceleri harekete geçerek Yunan askerlerine aman vermemişlerdir. Köyün kadınlarının mezarlıkta yatıp kalkan zeybeklere gizli gizli yemek taşımaları, halen yörede anlatılmaktadır. Bu yüzden işgalci Yunan askerleri, Umurcalı köyünden ileriye geçememişlerdir.
Zeybeklerin yerlerini öğrenmek amacıyla köyün erkeklerini camiye toplayan Yunan askerleri, onlara türlü eziyetler yapmışlardır. Halkı konuşturamayan Yunan askerleri, içindekilerle birlikte köy camisini tam yakacakları sırada köyde yaşayan Rum asıllı Halil Efendi'nin yardımıyla kurtulmuşlardır. Yunanca bilen Halil Efendi, Yunan askerlerini ikna etmiş ve köyün erkekleri, bu sayede yanmaktan son anda kurtulmuşlardır.
Eski Umurcalı Mezarlığı'nın tarihi boyutu ve burada bulunan mezar taşları hakkında değerlendirmeler yapmaya çalışacağız. Bugüne kadar yörenin tarihi hakkında bilimsel bir çalışma yapılmamıştır. Bizim yapmaya çalıştığımız; yaşayan kişilerin sözlü tarih anlatımlarını değerlendirmek, mezar taşı kitabelerinden yola çıkarak sosyal tarihe katkı sağlamak olacaktır.
Osmanlı Padişahı IV.Mehmet zamanında 1650 senesinde Kiraz ve köylerini içine alan nüfus sayımında Umurcalı köyünün dört hane ve 11 hane reisinden ibaret olduğu avarız defterinde yer almaktadır. Avarız defterleri, vergi verecek hane ve hane reislerini tespit eden bir nüfus sayımıdır. Her hanede beş kişinin yaşadığını varsayarsak 17. asrın ikinci yarısında Umurcalı köyünde 55 kişinin yaşadığı sonucuna varabiliriz.
Umurcalı Mezarlığı'ndaki mezar taşları incelendiğinde Osmanlı dönemine ait mezar taşlarının yanında Osmanlı dönemi öncesine ait mezar taşlarının da olduğunu görürüz. Osmanlı öncesi döneme ait üzeri tamgalı mezar taşları 10 adettir. Bu mezar taşları üzerine kazınmış simgelere tamga denir. Tamgalar, Türk boylarının genlerini taşırlar. Eski Türklerde mezar taşlarına balbal denilirdi. Tamga, Göktürk alfabesindeki harflere benzer şekiller içeren kaya resimlerine Orta Asya Türklerinin verdiği isimdir.
Denizli'de yapılan araştırmalarda Umurcalı Köyü Mezarlığı'nda bulunan tamgalı taşlara benzer mezar taşları bulunmuştur. Bu bölgede Salur boyundan gelen Türkmenlerin yaşadığı ve kazayağına benzer tamgalar yaptıkları belirlenmiştir. Umurcalı Mezarlığı'nda yer alan tamgalı mezar taşlarının simgesel olarak Salur boyu Türkmenlerinin tamgalarına benzer yanları olsa da Umurcalı Mezarlığı'nda bulunan tamgalı taşların kuş ve uçmayı simgelediği anlaşılmaktır. Orta Asya kültüründe kuş, uçmaya varma yani ölüm inancını temsil etmektedir.
Denizli yöresinde konuyla ilgili araştırmalar yapan Ümit Şıracı'ya göre, "Türk kültürü ve inanç siteminde kişi, öldükten sonra uçan bir ruh biçimine girmektedir. Türkler arasında cennet için uçmağ adının kullanılması, buradan kaynaklanmaktadır. Türk kültüründe ölüm, en yakın haliyle uçmak, uçmaya varmak şeklinde kültüre kazınmıştır. Bu kazınmışlık dünyayı ve bedeni bir kafes, ruhu uçmaya hazır bir kuş olarak görmüştür. Bu kuşa can kuşu da diyen Türkler, bu kuşu doğa karşısında,Tengri buyruğu karşısında devamlı uçmaya hazır halde tutmaya çalışmışlar ve uçmayı arzu etmişlerdir."
Umurcalı Mezarlığı'nda 11 adet tamgalı Türkmen mezarı mevcuttur. Tamgalı mezar taşlarının izini sürmek; bilim adamları, sanat tarihçileri ve arkeologların işidir. Amacım, Kiraz bölgesinde bugüne kadar kayıt altına alınmamış tamgalı mezarlar hakkında bir parantez açmaktır. Bundan sonrası, akademisyenlerin görevidir. Ben sadece Umurcalı Mezarlığı'nda yer alan mezar taşlarıyla ilgili bazı tespitlerde bulundum. İnanıyorum ki Kiraz ve köylerine ait mezarlıklarda buna benzer taşlar ile Türk Osmanlı Dönemi'ne ait birçok mezar taşı mevcuttur. Haftaya bu konuya devam edeceğiz. Sosyal medya hesaplarımdan yazılarım hakkında yorum ve eleştirilerinizi bekliyorum.
Değerli okuyucularım, sağlığınız için evde kalınız. Millet olarak bu badireden birlik ve beraberlik içinde daha da güçlenerek çıkacağız inşallah. Selam ve muhabbetle hoşça kalın.
